Ölkəmizdə bələdiyyələr torpaq münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində
aktiv iştirakçı tərəflərdən biridir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası
ilə müəyyən edilmiş təməl mülkiyyət hüququ prinsiplərinə uyğun olaraq bələdiyyə
torpaqlarının idarəedilməsi yerli özünüidarəetmə orqanlarının səlahiyyətlərinə
aiddir. Bələdiyyə mülkiyyətində olan
torpaqlara sərəncam verilməsi, həmin torpaqların istifadəsi və mühafizəsi
sahəsində idarəetməni həyata keçirmək bələdiyyələrin müstəsna hüququdur.
Bu hüququn həyata keçirilməsi zamanı Azərbaycan Respublikasının Torpaq və Mülki Məcəllələrindən,
“Bələdiyyə torpaqlarının idarə edilməsi haqqında”, "Bələdiyyələrin
əraziləri və torpaqları haqqında" Qanunlarından və torpaq münasibətlərini
tənzimləyən digər normativ hüquqi aktlarından irəli gələn tələblərə əməl
edilməsi zəruridir.
Lakin
bələdiyyələrin fəaliyyətində qanunçuluğa riayət olunması baxımından həyata
keçirilən inzibati nəzarət nəticələrinin təhlil və ümumiləşdirmələri göstərir
ki, bələdiyyə torpaqlarının idarə edilməsi zamanı çoxsaylı pozuntulara yol
verilir. Bunlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:
·
müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarından rəylər
alınmadan torpaq sahələrinin mülkiyyətə və icarəyə ayrılması;
·
hərrac və ya müsabiqə keçirilmədən qanunsuz olaraq bələdiyyə
qərarı ilə və ya bələdiyyə sədri tərəfindən təkbaşına torpaq sahələrinin icarəyə
verilməsi;
·
kənd təsərrüfatlı təyinatlı torpaqların təyinatının
qanunsuz dəyişdirilməsi;
·
örüş və biçənək sahələrinin qanunsuz olaraq ayrı-ayrı
şəxslərin mülkiyyətinə və ya icarəsinə ayrılması;
·
torpaq sahələrinin real dəyərindən xeyli ucuz
satılması və icarə haqqının formalaşmış bazar qiymətindən xeyli aşağı icarəyə
verilməsi və əvvəlki illərdə icarəyə ayrılmış torpaq sahələri ilə bağlı icarə
haqqı məbləğinin real bazar qiymətinə uyğunlaşdırılmaması;
·
torpaqların icarəyə verilməsi zamanı icarə müddətinin
pozulması;
·
torpaqların zəbtinə şərait yaradılması;
·
zəbt olunmuş torpaqların geri qaytarılması ilə bağlı tədbirlərin
görülməməsi ;
Qeyd edilən xarakterik
pozuntularla bağlı qanunvericilikdə konkret müəyyənləşdirilmiş normalar mövcud
olsa da, hələ də əksər bələdiyyələr tərəfindən bu tələblər ciddi qaydada
pozulur.
ü Bir çox hallarda bələdiyyənin mülkiyyət hüququ
tanınmadan, müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəyləri olmadan, hərrac və ya
müsabiqə keçirilmədən və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər prosedur
qaydalara riayət edilmədən bələdiyyə iclasının müzakirəsinə çıxarılaraq qərar qəbul
edilmədən bələdiyyə sədrləri tərəfindən təkbaşına tərtib edilmiş qərarlarla
torpaq sahələri icarəyə və ya mülkiyyətə ayrılır, eyni zamanda torpaqların təyinatına
uyğun istifadəsinə nəzarət həyata keçirilmir.
Bildirilir ki, bələdiyyənin ərazisində daimi
yaşayan və eyni zamanda ən azı beş il müddətində yaşayış yeri üzrə qeydiyyatda
olan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının mülkiyyətinə “Bələdiyyə
torpaqlarının idarə edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 9.8-ci
maddəsi ilə müəyyən edilmiş məhdudiyyət nəzərə alınmaqla (fərdi yaşayış evinin
tikintisi üçün torpağın ayrılması, habelə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar
çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn öhdəlikləri yerinə yetirmək məqsədilə
torpağın dövlət mülkiyyətinə və ya icarəsinə verilməsi istisna olmaqla) bələdiyyə
torpaqları üzərində mülkiyyət və icarə
hüquqları yalnız açıq torpaq hərracları və ya müsabiqələri vasitəsilə əldə
edilə bilər.
Azərbaycan Respublikasın Torpaq Məcəlləsinin tələblərinə
əsasən bələdiyyə mülkiyyətində olan torpaqların hər hansı hüquqla hüquqi və
fiziki şəxslərə verilməsi bələdiyyələrin qərarı və tərəflər arasında bağlanmış
müqavilə əsasında həyata keçirilir. Müqavilədə tərəflərin hüquqları və vəzifələri,
torpaq sahəsinin hüquqi statusu, öhdəliklər, servitutlar və digər məhdudiyyətlər,
müqaviləyə xitam verilməsinin əsasları və torpaqların istifadəsi və mühafizəsi
üzrə başqa şərtlər nəzərdə tutulur. Torpaq sahəsinin bələdiyyə mülkiyyətində
olan müəssisə, idarə və təşkilatların istifadəsinə və ya fərdi yaşayış evinin
tikintisi üçün Azərbaycan Respublikasının mülkiyyətinə verilməsi barədə, habelə
hüquqi və fiziki şəxslərin mülkiyyətinə (icarəsinə) verilməsi məqsədilə hərracın
(və ya müsabiqənin) keçirilməsi barədə bələdiyyənin qərarı sahənin xüsusiyyətinə
və torpağın ayrılma məqsədinə, mövcud texniki normalara, habelə yerquruluşu və
şəhərsalma sənədlərinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat
Nazirliyi yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti, Azərbaycan Respublikasının
Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və rayon, şəhər icra hakimiyyəti
orqanlarının memarlıq xidmətlərinin rəyi alındıqdan sonra qəbul edilir.
ü Kənd təsərrüfatlı təyinatlı torpaqlar (əkin və
ya örüş) yalnız kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün icarəyə verilməli
olduğu halda, təyinatı üzrə ayrılmır, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş
prosedur qaydalara riayət edilməməsi nəticəsində örüş və biçənək sahələrində təyinatına uyğun
olmayaraq əkin və ya əsaslı tikinti işləri aparılır, süni göllər yaradılır və
yaxud buna bənzər qanunsuzluqlara yol verilir.
“Bələdiyyə torpaqlarının idarə
edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə əsasən bələdiyyə
mülkiyyətində olan torpaqlardan məqsədli təyinatına uyğun səmərəli istifadəyə və
onların mühafizəsinə nəzarəti bələdiyyələr həyata keçirirlər. Bələdiyyələr
onların mülkiyyətində olan torpaqların istifadəsinə və mühafizəsinə nəzarət funksiyalarını
torpaqlardan səmərəsiz istifadə edilməsi nəticəsində bələdiyyə torpaqlarına
vurulan zərərin ödənilməsi, habelə torpaq qanunvericiliyinin pozulması barədə məhkəməyə
müraciət edilməsi və qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər üsullarla həyata
keçirə bilərlər.
Həmin Qanunun 2-ci maddəsinə əsasən qanunla nəzərdə
tutulmuş hallar istisna olmaqla, məqsədli təyinatına və hüquqi məqsədli rejiminə
görə bələdiyyə torpaqlarının tərkibinə bütün kateqoriyalardan olan torpaqlar
daxil edilə bilər. Müəyyən kateqoriyaya aid edilmiş bələdiyyə torpaqlarının
başqa məqsədlər üçün istifadəsinə yalnız məqsədli təyinatının dəyişdirilməsindən
sonra yol verilə bilər.
Azərbaycan Respublikası Torpaq Məcəlləsinin
73-cü maddəsinə əsasən torpaqdan məqsədli istifadə edilməməsi, kənd təsərrüfatı
istehsalı üçün verilmiş torpaq sahəsindən dalbadal 2 il ərzində və qeyri-kənd təsərrüfatı
ehtiyacları üçün verilmiş torpaq sahəsindən 1 il ərzində üzrlü səbəb olmadan
istifadə edilməməsi, eləcə də istifadə zamanı torpağın keyfiyyətinin pisləşməsinə
və eroziyasına yol verilməsi torpaq sahəsi və ya onun bir hissəsi üzərində icarə
hüququna xitam verilməsinin əsaslarından biridir
Torpaq sahəsindən təyinatına uyğun
olmayan şəkildə istifadə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının
İnzibati Xətalar Məcəlləsində torpaq sahəsindən, o cümlədən kənd təsərrüfatı təyinatlı
torpaqlardan təyinatına uyğun olmayan başqa məqsədlər üçün istifadə edilməsinə
görə fiziki şəxslər üç yüz manat məbləğində, vəzifəli şəxslər altı yüz manat məbləğində,
hüquqi şəxslər üç min manat məbləğində, kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlara
münasibətdə isə fiziki şəxslər beş yüz manat məbləğində, vəzifəli şəxslər min
manat məbləğində, hüquqi şəxslər beş min manat məbləğində cərimə edilir.
ü Torpaq sahələrinin qiymətləndirmə normaları
pozularaq real icarə dəyərindən xeyli aşağı qiymətə ayrı-ayrı şəxslərin icarəsinə
verilir. Həmçinin örüş sahələri icarəyə ayrılarkən qanunvericilikdə nəzərdə
tutulmuş müddətdən artıq müddətə icarəyə
ayrılır, əvvəlki illərdə icarəyə ayrılmış torpaq sahələri üzrə icarə haqlarının
real bazar qiymətinə uyğunlaşdırılmır.
Azərbaycan Respublikasının Torpaq
Məcəlləsinin 96-cı maddəsinə əsasən bələdiyyə mülkiyyətində olan torpaq sahələri
bilavasitə satıldıqda qiymətlər, habelə hərraca və ya müsabiqəyə çıxarılan bələdiyyə
mülkiyyətində olan torpaqların ilkin qiyməti (qiyməti) normativ qiymətdən az
olmamaq şərtilə bazar məzənnələri nəzərə alınmaqla, bələdiyyələr tərəfindən müəyyən
edilir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
1998-ci il 23 iyul tarixli 158 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan
Respublikasında torpaqların normativ qiymətinin müəyyən edilməsi haqqında”
Əsasnamənin 3-cü bəndinə əsasən torpaq sahələri barəsində əqdlər bağlandıqda
torpaqların qiyməti bazar qiyməti ilə, lakin torpağın normativ qiymətindən az
olmayaraq müəyyən edilir.
ü Bəzi hallarda bələdiyyə torpaqları
icarəyə verilərkən qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş icarə müddətlərində
pozuntulara yol verilir.
“Torpaq icarəsi haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun 13-cü və “Bələdiyyə torpaqlarının idarə edilməsi
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 11.9-cu maddələrinə əsasən torpaq
icarəsinin müddətləri tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilir və onlar
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada bağlanan müqavilədə göstərilir. Bu
halda tərəflərin razılığı dedikdə, müqavilənin qüvvədə olma müddətinin normativ
hüquqi aktlarda müəyyən edilmiş müddətlər çərçivəsində olması anlaşılır.
Razılaşma qanuna uyğun olmalıdır.
Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsinin tələbinə
görə torpaq sahəsinin icarəyə verilmə müddətinin qurtarması torpaq sahələri üzərində hüquqi və fiziki şəxslərin
hüquqlarına xitam verilməsi əsaslarından biri kimi göstərilir.
Həmin Məcəllənin 75-ci maddəsinə əsasən torpaq üzərində
icarə hüququna məhkəmə tərəfindən xitam verilir. Qanunvericilikdə başqa hal nəzərdə
tutulmamışdırsa, torpaq sahəsi üzərində mülkiyyət, istifadə və ya icarə
hüququnun xitamı bu barədə məhkəmə, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı və ya bələdiyyə
tərəfindən qərar qəbul edildiyi tarixdən, torpaq mülkiyyətçisi, istifadəçisi və
ya icarəçisi torpaqdan və ya onun bir hissəsindən könüllü imtina etdikdə isə
müvafiq ərizə verilən tarixdən baş verilir.
ü
Bələdiyyə
mülkiyyətinə aid torpaq sahələrini özbaşına tutulmuş (zəbt edilmiş) şəxslər barəsində
vaxtında lazımı tədbirlər görülmür. Hansı ki, qanunvericilkdə nəzərdə tutlmuş tədbirlərin
görülməsi bələdiyyələrin vəzifəli şəxslərinin bir başa vəzifə səlahiyyətlərinə
aid edilərək öz vəzifə səlahiyyətlərini hərəkət və ya hərəkətsizlik göstərərək
icra etməmələri onların məsuliyyətinə səbəb olan hal kimi nəzərdə tutulmuşdur.
Torpaq Məcəlləsinin 111-ci maddəsinə görə Azərbaycan
Respublikasında torpaqların özbaşına tutulması (zəbt edilməsi) qanunla qadağan
olunur.
“Bələdiyyə torpaqlarının idarə edilməsi haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanununun 16-cı maddəsinə uyğun olaraq qeyri-qanuni
istifadə edilən (özbaşına tutulmuş) bələdiyyə torpaqları qanunvericiliklə müəyyən
edilmiş qaydada mülkiyyətə, istifadəyə və icarəyə verilməmiş, habelə rəsmiləşdirilmiş
ölçüdən artıq istifadə edilən torpaqlardır. Qeyri-qanuni istifadə edilən
(özbaşına tutulmuş) torpaq sahələri Azərbaycan Respublikasının torpaq və mülki
qanunvericiliyinə uyğun olaraq aidiyyəti üzrə geri qaytarılmalıdır.
Torpaq sahələrinin geri alınması (məcburi satın
alınması) və ya müvəqqəti tutulması, habelə torpaq mülkiyyətçilərinin, istifadəçilərinin
və icarəçilərinin hüquqlarının məhdudlaşdırılması, yaxud hüquqi və fiziki şəxslərin
fəaliyyəti nəticəsində dəymiş zərər və əldən çıxmış gəlir Azərbaycan
Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada bu itkilərə məruz
qalmış torpaq mülkiyyətçilərinə, habelə bələdiyyə torpaqlarının istifadəçilərinə
və icarəçilərinə tam həcmdə ödənilir. Bələdiyyə torpaqlarının özbaşına
tutularaq istifadə olunması Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 188-ci
maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş məsuliyyətə səbəb olur.
Göstərilənləri nəzərə alaraq, bələdiyyə
torpaqlarının mühafizəsinin təmin edilməsi məqsədi ilə icarəyə və ya istifadəyə
verilmiş torpaq sahələrinin məqsədli təyinatına və hüquqi rejiminə uyğun daha
səmərəli istifadə edilməsi, habelə bu sahədə baş verən qanun pozuntularının
qarşısının alınması üçün qanunvericiliklə müəyyən edilmiş tədbirlərin görülməsi
tövsiyə olunur.
Bələdiyyələrlə
iş baş idarəsi