Torpaq ehtiyatları
hər bir ölkənin davamlı inkişafının əsas elementlərindən biridir. Ölkəmizin
sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasında aqrar sahə həmişə önəmli yer tutmuşdur.
Aqrar sahənin inkişafına dair son illərdə qəbul
olunmuş dövlət proqramlarında, normativ-hüquqi aktlarda torpaqların
münbitliyinin qorunması, bərpası və mühafizəsi sahəsində icrası zəruri olan bir
çox vacib tədbirlər nəzərdə tutulmuş və hazırda uğurla icra olunmaqdadır.
Qeyd olunmalıdır
ki, torpaqlardan qanunvericiliyin tələblərinə uyğun istifadəyə nəzarətin gücləndirilməsi
istiqamətində torpaq sahələrinin, xüsusilə də kənd təsərrüfatı torpaqlarının məqsədli
təyinatı üzrə istifadəsi, bu sahədə pozuntuların qarşısının alınması üçün
aidiyyəti, o cümlədən yerli özünüidarə orqanları tərəfindən davamlı tədbirlər
görülür. Buna baxmayaraq, bələdiyyələr tərəfindən torpaq qanunvericiliyinin tələblərinin
pozulması hallarına hələ də yol verilir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının
13-cü maddəsinin I hissəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət
toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur.
Mülkiyyət hüququ hamılıqla qəbul edilmiş ali
insani dəyərləri özündə əks etdirən demokratik cəmiyyətin, hüquqi dövlətin
təməllərindən biri hesab edilir.
Torpaq münasibətlərinin tənzimlənməsi, eləcə
də, torpaq üzərində mülkiyyət hüququnun və onun ayrı-ayrı elementlərinin
yaranması qaydası Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və torpaq, mülki və
digər qanunvericilikləri ilə müəyyən olunur.
Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsi Azərbaycan
Respublikasında torpaq üzərində mülkiyyətin müxtəlif növlərinin tətbiqi
əsasında yaranan torpaq münasibətlərinin tənzimlənməsinə, torpaq
mülkiyyətçiləri, istifadəçiləri və icarəçilərinin torpaqla bağlı vəzifələrinin
yerinə yetirilməsinə və torpaq üzərində hüquqlarının müdafiəsinə, torpaqlardan
səmərəli istifadə və onların mühafizəsi üçün şərait yaradılmasına, torpağın
münbitliyinin bərpasına və artırılmasına, texnogen çirklənmə və dağılmadan
korlanmış torpaqların rekultivasiyasına, təbii mühitin qorunub saxlanmasına və
yaxşılaşdırılmasına yönəlmişdir.
Bu Məcəllənin 5-ci maddəsinə əsasən
Azərbaycan Respublikasında torpaq sahəsi üzərində dövlət, bələdiyyə və xüsusi
mülkiyyət növləri mövcuddur. Bütün mülkiyyət növləri bərabər hüquqludur və
dövlət tərəfindən qorunur. Mülkiyyət hüququnun subyektləri — dövlət
mülkiyyətində olan torpaq sahələri üzərində — Azərbaycan dövləti, bələdiyyə
mülkiyyətində olan torpaq sahələri üzərində — bələdiyyələr, xüsusi mülkiyyətdə
olan torpaq sahələri üzərində — Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları və
hüquqi şəxsləridir. Torpaq sahəsi üzərində mülkiyyət hüququ mülkiyyətçinin
təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə torpaq sahəsinə sahib olmaq, torpaq
sahəsindən istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək hüquqlarından ibarətdir.
Bu Məcəllənin 9-cu maddəsində Azərbaycan
Respublikasının vahid torpaq fondu və onun tərkibi əhəmiyyətinə görə dəqiq və
ardıcıllıqla müəyyən edilmişdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının hüdudları
daxilində yerləşən bütün torpaqlar onun vahid torpaq fondunu təşkil edir.
Məqsədli təyinatına və hüquqi rejiminə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının
torpaqları aşağıdakı kateqoriyalara bölünür: kənd təsərrüfatı təyinatlı
torpaqlar; yaşayış məntəqələrinin (şəhərlərin, qəsəbələrin və kənd yaşayış məntəqələrinin)
torpaqları; sənaye, nəqliyyat, rabitə, müdafiə və digər təyinatlı torpaqlar;
xüsusi qorunan ərazilərin torpaqları; meşə fondu torpaqları; su fondu
torpaqları; ehtiyat fondu torpaqları.
Bununla yanaşı, Torpaq Məcəlləsində torpaq
qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyət yaradan hərəkətlər dəqiq müəyyən
olunmuşdur.
Belə ki, həmin Məcəllənin 110-cu maddəsinə
görə aşağıdakı hərəkətlərin törədilməsində təqsiri olan şəxslər
qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyırlar:
- torpaq sahələrinin özbaşına tutulması;
- torpaq sahələrində qanunsuz tikinti
aparılması;
- torpaqların kateqoriyalarının
qanunvericiliyə riayət edilmədən dəyişdirilməsi və s.
Torpaq Məcəlləsinin 111-ci və 112-ci
maddələrində isə Azərbaycan Respublikasında özbaşına tutulmuş (zəbt edilmiş)
torpaqların qaytarılması və vurulan zərərin ödənilməsi tənzimlənir. Özbaşına
tutulmuş (zəbt edilmiş) torpaq sahələri qanunsuz istifadə zamanı çəkilən
xərclərin əvəzi ödənilmədən aidiyyəti üzrə geri qaytarılmalıdır. Torpaqların
əvvəlki vəziyyətinə gətirilməsi (orada olan binaların, tikililər və qurğuların
sökülməsi də daxil olmaqla) torpaqları zəbt etmiş hüquqi və fiziki şəxslər
tərəfindən və ya onların hesabına həyata keçirilir. Hüquqi və fiziki şəxslər
torpaq qanunvericiliyini pozmaq nəticəsində vurduqları zərəri ödəməyə
borcludurlar.
Beləliklə, torpaq qanunvericiliyində qeyd
olunan normalarından görünür ki, mülkiyyət formasından və hüquqi rejimindən
asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikasının vahid torpaq fondunu təşkil edən
bütün torpaq kateqoriyaları dövlət tərəfindən müdafiə olunur.
Belə müdafiə Azərbaycan Respublikasının
qanunvericiliyinə uyğun olaraq intizam, inzibati, mülki və cinayət məsuliyyəti
növlərində müəyyən olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının
Mülki Məcəlləsinin 157-ci maddəsinə əsasən
mülkiyyətçi özgəsinin qanunsuz sahibliyindən öz əmlakını geri tələb edə
bilər.
Mülkiyyətçi özgəsinin
qanunsuz sahibliyindən əmlakını geri tələb edərkən, bu şəxsin əmlaka sahibliyinin
qanunsuz olduğunu bildiyi və ya bilməli olduğu halda (vicdansız sahib), əmlakın
onda olduğu bütün vaxt ərzində onun götürdüyü və ya götürməli olduğu bütün gəlirlərin
qaytarılmasını və ya əvəzinin ödənilməsini, vicdanlı sahibdən isə onun əmlaka
sahibliyinin qanunsuz olduğunu bildiyi və ya bilməli olduğu vaxtdan və ya əmlakın
qaytarılmasına dair mülkiyyətçinin iddiası üzrə məhkəmə bildirişini aldığı
vaxtdan götürdüyü və ya götürməli olduğu bütün gəlirlərin qaytarılmasını və ya əvəzinin
ödənilməsini tələb edir. Bundan başqa vicdansız sahib əmlakın mülkiyyətçisinə əmlakın
onda olması ilə bağlı bütün zərərin əvəzini ödəməlidir. Vicdanlı sahib isə əvəzi
ödənilərkən yoxa çıxan və ya zərər çəkən əmlakın, o cümlədən əmlakdan gəlir
götürdüyünə görə zərərin əvəzini ödəməyə borclu deyildir.
Əmlak geri qaytarımadıqda və
ya dəymiş ziyanı ödəmədikdə qeyd olunan məsələ ilə bağlı mülkiyyətçi tərəfindən
müvafiq məhkəməyə müraciət edilir.
Azərbaycan Respublikasının
İnzibati Xətalar Məcəlləsində torpaqların istehsalat və məişət tullantıları ilə zibilləndirilməsinə
və ya kimyəvi, çirkab suları ilə çirkləndirilməsinə, yaxud bakterial-parazitik
və zərərli karantin orqanizmləri ilə yoluxdurulmasına, torpaqların münbit
qatının korlanmasına, əkin yerinin yandırılmasına, torpaqları yaxşılaşdırmaq
və onları külək, su eroziyasından və torpaqların münbitliyini pisləşdirən digər
proseslərdən mühafizə etmək üçün məcburi tədbirlərin görülməməsinə, torpağın vəziyyətinə
zərərli təsir göstərən obyektlərin layihələndirilməsinə, tikilməsinə və
istismara verilməsinə, torpaq sahəsindən məqsədli təyinatına uyğun olmayan
başqa məqsədlər üçün istifadə edilməsinə görə məsuliyyət növləri müəyyən
olunmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının Cinayət
Məcəlləsinin 188-ci maddəsinə əsasən torpaq üzərində qanunla müəyyən edilmiş
mülkiyyət hüququnu pozma, yəni torpaq sahəsini özbaşına tutma, dəyişdirmə və ya
becərmə - yüz manatdan beş yüz manatadək miqdarda cərimə və ya iki yüz qırx
saatdan dörd yüz saatadək ictimai işlər və ya bir ilədək müddətə islah işləri
ilə cəzalandırılır.
İlk növbədə qeyd olunmalıdır ki, Cinayət
Məcəlləsinin bu normasında müəyyən olunan cinayətin ictimai təhlükəliliyi ondan
ibarətdir ki, torpaqdan qanuni istifadə, ona sahiblik və onun barəsində sərəncam
vermənin qaydalarını pozur, torpaqların təyinatının dəyişməsinə səbəb olur.
Cinayət Məcəlləsinin bu maddəsində torpaq
üzərində mülkiyyət hüququnun pozulması torpağın mülkiyyət formasından və hüquqi
rejimindən asılı olmayaraq, Azərbaycan Respublikasının vahid torpaq fonduna
daxil edilən torpaqların bütün kateqoriyalarına aid etmişdir. Eyni zamanda,
qeyd olunan normanın dispozisiyasında nəzərdə tutulmuş torpaq üzərində
mülkiyyət hüququnun pozulması mülkiyyət hüququnun hər bir elementinin - torpağa
sahiblik, ondan istifadə və onun barəsində sərəncam vermə hüququnun pozulması
kimi başa düşülməlidir.
Cinayət Məcəlləsinin qeyd olunan normasında
nəzərdə tutulan torpaq üzərində qanunla müəyyən edilmiş mülkiyyət hüququnun
pozulmasına görə cinayət məsuliyyəti yaradan əməllər isə torpaq sahəsini
özbaşına tutma, dəyişdirmə və becərmədə ifadə edilmişdir. Bu əməllər öz
növbəsində qeyd olunan cinayətin obyektiv cəhəti hesab edilir.
Cinayət hüququnda torpaq sahəsini özbaşına
tutma dedikdə, torpağın mülkiyyətçisinin və ya digər qanuni sahibinin razılığı,
yaxud dövlət və ya bələdiyyə torpağının istifadəyə ayrılması haqqında
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada rəsmiləşdirilmiş sərəncam olmadan
torpaq sahəsini ələ keçirmə başa düşülür. Bu zaman əməli törətmiş şəxs qanunsuz
ələ keçirdiyi torpaq sahəsinə faktiki sahiblik etməyə və ya ondan faktiki
istifadə etməyə başlamış olur (torpaq sahəsinin hüdudlarını müəyyən edən hasar
çəkir, orada tikinti, abadlaşdırma aparır və təsərrüfat-məişət təyinatlı
fəaliyyəti həyata keçirməyə başlayır və s.).
Torpaq sahəsini özbaşına dəyişdirmə şəxsin öz
mülkiyyətində (sahibliyində, istifadəsində) olan torpaq sahəsini başqa
mülkiyyətçiyə məxsus torpaq sahəsi ilə onun razılığı olmadan əvəz etməsidir.
Qanunvericiliyə müvafıq qaydada şəxsin istifadəsinə ayrılmış torpaq sahəsi
əvəzinə başqa torpaq sahəsini ələ keçirmə də torpaq sahəsini özbaşına
dəyişdirmə hesab edilməlidir.
Özbaşına becərmə dedikdə isə, hər hansı
torpaq sahəsində onun mülkiyyətçisinin və ya başqa qanuni sahibinin icazəsi olmadan
bitkilərin əkilməsindən, onlara qulluq edilməsindən və onların
yetişdirilməsindən ibarət fəaliyyət başa düşülməlidir. Torpağın becərilməsi
həmin torpaq sahəsinin əkin üçün yararlı vəziyyətə gətirilməsi (kollardan,
daşlardan təmizləmə və s.), şumlanması, toxum səpilməsi və s. bu kimi
hərəkətlərin məcmusudur.
Göründüyü kimi
torpaqların qanunsuz istifadəsi halları qanunvericilikdə aydın formada göstərildiyi
kimi bu neqativ halların müəyyən edilərək
müvafiq tədbirlərin görülməsi torpaq
mülkiyyətçilərinin vəzifə səlahiyyətlərinə aid olması da qanunvericilikdə öz əksini
tapmışdır.
Belə ki, “Bələdiyyə torpaqlarının idarə edilməsi haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanununun 23.2-ci maddəsinə əsasən bələdiyyə mülkiyyətində
olan torpaqlardan istifadəyə və onların mühafizəsinə nəzarəti bələdiyyələr həyata
keçirirlər.
Qeyd olunan hüquq
normasının mahiyyətindən aydın olur ki, bələdiyyənin vəzifəli şəxsləri tərəfindən
bələdiyyə mülkiyyətinə aid torpaq sahələrinin mühafizəsinin təşkili istiqamətində
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi onların vəzifələrinə
aid edilmişdir. Bu zaman öz vəzifə səlahiyyətlərini hərəkət və ya hərəkətsizlik
göstərərək icra edilməməsi cinayət qanunvericiliyinə əsasən məsuliyyətə səbəb olur.
Bələdiyyənin vəzifəli
şəxslərinin bu istiqamətdə öz vəzifə səlahiyyətlərini layiqincə həyata keçirməməsi
nəticəsində ictimai mülkiyyətə ziyan dəyir, bələdiyyə mülkiyyətinə aid torpaq
sahələrinin zəbt edilməsi halları geniş vüsət alır, torpaqları qanunsuz istifadə
edənlər cəzasız qalır.
Göstərilənləri nəzərə
alaraq bələdiyyə torpaqlarının mühafizəsini təmin edilməsi məqsədi ilə fəaliyyətinizdə
qanunvericiliyin tələblərinə düzgün əməl edilməsi tövsiyə olunur.
Bələdiyyələrlə iş baş idarəsi